آموزش قرآن کریم

📝درس هشتم:

#وقف_و_ابتدا

باب وقف و ابتداء از مهم ترین ابواب قرائت قرآن کریم است.

✳️وقف:

#وقف

وقف در لغت به معنای «حبس_ایستادن_بازداشتن» و در قرائت عبارتست از:

«قطع صوت در حین قرائت با تجدید نَفَس و سپس ادامه قرائت»

وقف بر آخر کلمه صورت می گیرد و در میان کلمه جایز نیست.
نفس کشیدن در حال قرائت یک عبارت، و قبل از رسیدن به محل وقف، هرچند در بین دو کلمه باشد، اشتباه فاحش محسوب می شود.

#احکام_وقف
#احکام_حروف

✳️انواع وقف:
(از لحاظ محل وقف و مفهوم عبارت)
#انواع_وقف
انواع وقف دو نوع است:
الف- اضطراری
ب- اختیاری

الف-وقف اضطراری: همان گونه که از نام آن برمی آید، وقفی است که به سببی خارج از ارادهٔ قاری، مانند اتمام نفس، عطسه، سرفه، فراموشی آیه و... پیش آید.
در این شرایط بدیهی است که قاری از روی اضطرار، به هر کلمه ای رسید، ناچار بدون توجه به معنا و مفهوم آن وقف می کند. اما مهم این است که پس از رفع اضطرار، مجدداً از جایی که ابتدا به آن صحیح است، آغاز کند و به تلاوت ادامه دهد.

ب- وقف اختیاری: وقفی است که قاری قرآن با اراده و تشخیص خود، کلمه را «اختیار» کرده بر آن وقف می کند.

✳️انواع وقف اختیاری:
علماء علم قرائت، در تقسیم بندی انواع وقف اختیاری، اختلاف نظر دارند. ما از این انواع تقسیم بندی، قول مشهور را نقل می کنیم.
وقف اختیاری چهار نوع است که سه نوع آن جایز و آخرین آن «غیر جایز» است:
۱- تامّ ۲- کافی ۳- حَسَن ۴- قبیح

برخی در کنار اسامی فوق، حکم آن را هم توضیحاً اضافه کرده اند. بدین صورت: تام مختار _ کافی جایز _ حسن مفهوم _ قبیح متروک

رابطهٔ بین دو عبارت طرفین محل وقف، دو نوع است: ۱- رابطهٔ لفظی ۲- رابطهٔ معنوی

1- رابطهٔ لفظی: مقصود از رابطهٔ لفظی عبارت است از «ارتباط دو عبارت با یکدیگر از لحاظ قواعد اعراب و دستور زبان»
2- رابطهٔ معنوی: مقصود از «رابطهٔ معنوی» عبارتست از «وابستگی موضوع یا سیاق مطلب مورد بحث»

1- وقف تامّ:

#تعریف_وقف_تام
وقف تام وقفی است که بین دو عبارت طرفین محل وقف، هیچ رابطهٔ لفظی و معنوی وجود نداشته باشد.
به عبارت دیگر، هرکدام از دو عبارت به تنهایی جمله ای مفید هستند و جهت تکمیل خود، نیازی به عبارت دیگر ندارند(عدم رابطهٔ لفظی) و همچنین «موضوع» و «سیاق» بحث در عبارت دوم ارتباطی با ما قبل ندارد.(عدم رابطه معنوی)

#حکم_وقف_تام
باید بر عبارت اول وقف کنیم و از عبارت بعد، ابتداء نماییم.

#موارد_وقف_تام

الف- رئوس آیات
بسیاری از رئوس آیات، محل وقف تام است. مانند:
مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ (وقف تام) إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ
ترجمه: (الله) مالک روز جزاست.*
(خداوندا) تنها تو را می‌پرستیم؛ و فقط از تو یاری می طلبیم.
هیچ یک از دو عبارت، برای کامل شدن به دیگری نیاز ندارد و سیاق مطلب از حالت «توصیف خداوند» ، به «وصف حال بندگان» و خطاب به خداوند تغییر یافته است.

أُولَٰٓئِکَ عَلَىٰ هُدًى مِنْ رَبِّهِمْ وَأُولَٰٓئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (وقف تام) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا یُؤْمِنُونَ (سوره بقره ۵-۶)
ترجمه: آنان (متقین) بر طریق هدایت پروردگارشانند؛ و آنان رستگارانند.* کسانی که کافر شدند، برای آنان تفاوت نمی‌کند که آنان را (از عذاب الهی) بترسانی یا نترسانی؛ ایمان نخواهند آورد.
هیچ یک از دو آیه فوق ناقص نیستند. (عدم نیاز لفظی)
آیه اول در وصف متقین و دومی در معرفی کفار است. (عدم رابطه معنوی)

ب- میان آیات
لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَآءَنِی (وقف تام) وَکَانَ الشَّیْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا
ترجمه: (دوست نااهل) مرا پس از آنکه حق به سراغم آمد از یاد آن غافل کرد.* (بلی) و شیطان همیشه خوارکنندهٔ انسان بوده است!(سوره فرقان ۲۹)
جمله اول، گفتهٔ ظالم و جمله دوم، قول خداوند است.

2- وقف کافی:

#تعریف_وقف_کافی
وقفی است که دو عبارت، فاقد رابطهٔ لفظی هستند. اما بین آنها ، رابطهٔ معنوی برقرار است.
یعنی هر یک از دو عبارت، جمله ای مفید هستند و در لفظ به یکدیگر نیازی ندارند، اما در معنا به هم تعلق دارند و موضوع، در عبارت بعدی ادامه دارد. لذا هرچند وصل آن بلااشکال است، اما وقف هم برای رساندن مفهوم هر دو عبارت، «کفایت» می کند.

#حکم_وقف_کافی
وقف و وصل، هر دو جایز است. هم می توان وقف کرد و از ما بعد آن ابتداء نمود و هم می توان دو عبارت را به یکدیگر وصل کرد.

#موارد_وقف_کافی

الف- رئوس آیات
وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ (وقف کافی) وَالَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنْزِلَ إِلَیْکَ وَمَآ أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِک
ترجمه: و (پرهیزکاران کسانی هستند که) از آنچه به آنان روزی دادیم، انفاق می‌کنند.* و آنان که به آنچه بر تو نازل شده، و آنچه پیش از تو (بر پیامبران پیشین) نازل گردیده، ایمان می‌آورند؛ (سوره بقره ۳-۴)
ملاحظه می شود که دو عبارت از لحاظ اِعراب، با یکدیگر رابطهٔ لفظی ندارند و ناقص نیستند. اما عبارت دوم نیز ادامهٔ وصف متقین است.

ب- میان آیات
وَعَلَىٰٓ أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ (وقف کافی) وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ
ترجمه: و بر چشمهایشان پرده‌ای افکنده شده؛* و عذاب بزرگی در انتظار آنهاست. (سوره بقره، آیه ۷)

3- وقف حسن:

#تعریف_وقف_حسن
وقف «حَسَن» وقفی است که در آن، عبارت اول تمام و مستقل است، اما عبارت دوم، ناقص است و برای تکمیل خود نیاز به عبارت اول دارد.
لذا ملاحظه می شود که در «وقف حسن»، رابطه لفظی موجود است. بدیهی است که در عبارت دوم، سیاق مطلب نیز تغییری نکرده است. پس رابطه معنوی نیز برقرار است.

#حکم_وقف_حسن
اصولاً وصل آن، بهتر است. در عین حال، وقف بر عبارت اول به دلیل «مفهوم» بودن آن، بلامانع است. اما ابتداء از عبارت دوم، جایز نیست. لذا قاری باید باز گردد و از کلمهٔ مناسب ابتداء نموده و دو عبارت را به هم وصل کند.

الف- رئوس آیات
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ (وقف حسن) الرَّحْمَٰنِ الرَّحِیمِ
ترجمه: ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است.*(خداوندی که) بخشنده و بخشایشگر است.
آیه اول کامل است. اما آیهٔ دوم، صفت بدون موصوف بوده و لذا ناقص است.
(البته وقف بر رؤس آیات و ابتداء به آیه بعدی، از سنن نبوی (ص) است.)

ب- میان آیات
الْحَمْدُ لِلَّهِ (وقف حسن) رَبِّ الْعَالَمِین
ترجمه: حمد مخصوص «الله» است*پروردگار جهانیان.

یَآ أَیُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ (وقف حسن) وَالَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ
ترجمه: ای مردم! پروردگار خود را پرستش کنید؛ آن کس که شما را خلق کرد* و انسان های قبل از شما را، تا پرهیزکار شوید.(سوره بقره، آیه ۲۱)

4- وقف قبیح:

#تعریف_وقف_قبیح
وقف قبیح، وقفی است که عبارت اول، از هر جنبهٔ «لفظ» و «معنا»، به عبارت دوم تعلق و وابستگی دارد. (اعم از این که عبارت دوم، ناقص یا کامل باشد)
به بیان دیگر ، وقفی است که عبارت اول را «ناقص» و «نامفهوم» و حتی در مواردی، «فاسد و کفرآمیز» می سازد.

#حکم_وقف_قبیح
همان گونه که از اسم آن بر می آید، وقف بر آن به هیچ وجه صحیح نیست و اگر قاری خارج از اختیار خویش، ناچار به وقف شد (وقف اضطراری)، باید بلافاصله پس از رفع اضطرار ، از محل مناسب اعاده و وصل نماید.

🔻مواردی از وقف قبیح که جمله را «ناقص» یا «نامفهوم» می سازد:

وَإِذَا قِیلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِی الْأَرْض ِ(وقف ناقص)
ترجمه: و هنگامی که به آنان گفته شود: «در زمین فساد نکنید»... (سوره بقره، آیه۱۱)
ملاحظه می شود که جمله ناقص مانده و شنونده منتظر ادامهٔ آن است!

فَإِذَآ أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَیْنَ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ (وقف نامفهوم)
ترجمه: هنگامی که کنیزان ازدواج کردند، اگر مرتکب عمل زشتی شوند، بر آنان است نصف! (سوره نساء، آیه ۲۵)
ملاحظه می شود که با این وقف، جزای «کنیزی» که پس از ازدواج مرتکب عملی زشت شود، مفهوم و مشخص نیست! حال آن که مطلب با این عبارت تکمیل می شود:
فَعَلَیْهِنَّ نِصْفُ مَا عَلَى الْمُحْصَنَاتِ مِنَ الْعَذَاب
ترجمه: پس مجازات آنان (کنیزان شوهردار) ، نصف مجازات زنان «آزاد» شوهردار است.

✳️ابتداء:

#ابتدا

می توان گفت در بسیاری از موارد، اهمیت «ابتداء» کمتر از «وقف» نیست.
اهل فن برآنند که: «برخلاف وقف، ابتداء نمی تواند اضطراری باشد بنابراین، ابتداء فقط اختیاری است»

✅ابتداء اختیاری نیز مانند وقف، چهار نوع است:
۱- ابتداء تامّ ۲- ابتداء کافی ۳- ابتداء حَسَن ۴- ابتداء قبیح

سه نوع اول ، «ابتداء جایز» است و نوع آخر، ابتداء «غیر جایز» محسوب می گردد.
تفاوت سه نوع ابتداء جائز، در میزان تعلّق و وابستگی آن، نسبت به عبارت قبل است.
هرچه عبارت دوم مستقل تر باشد، به سوی «تام» میل می کند و هر چه از استقلال آن کاسته شود، به سوی «حَسَن» و سرانجام «قبیح» تمایل دارد.

#احکام_ابتدا
#احکام_حروف

1- ابتداء تام

#ابتدا_تام

آن است که نسبت به عبارت قبل، هیچ رابطه لفظی و معنوی نداشته باشد.
مانند:
وَأُولَٰٓئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (ابتداء از) إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَیْهِمْ... (سوره بقره، آیه۵-۶)

2- ابتداء کافی

#ابتدا_کافی

در جائی است که از لحاظ «لفظی» رابطه و تعلقی به عبارت ماقبل، ندارد اما از لحاظ «معنوی» دنباله موضوع قبل باشد.
مانند:
...أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَایُؤْمِنُونَ (ابتداء از) خَتَمَ اللهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ... (سوره بقره، آیه۶-۷)

3- ابتداء حَسَن

#ابتدا_حسن

نوعی از ابتداء است که عبارت از لحاظ لفظی مفید و مستقل است و نیازی به عبارت قبل ندارد. اما عبارت قبل ناقص بوده، نسبت به عبارت بعدی، تعلق لفظی دارد.
مانند:
و َمِنَ النَّاسِ (ابتداء از) مَنْ یَقُولُ آمَنَّا بِاللَّهِ وَبِالْیَوْمِ الْآخِرِ وَمَا هُمْ بِمُؤْمِنِینَ (سوره بقره، آیه۸)

4- ابتداء قبیح

#ابتدا_قبیح

در جائی است که ابتداء آن موجب نا مفهوم شدن عبارت یا حتی تغییر معنی و مفهوم مورد نظر خداوند شود. مثال ابتدای قبیح (ناقص یا نامفهوم) :
در مثال های «وقف قبیح» که قبلاً آورده شد، ابتداء از مابعد آن، «ابتداء قبیح» محسوب می گردد.
چند نمونه ابتداء که جمله را نه ناقص یا نامفهوم بلکه «فاسد و کفرآمیز» سازد (ابتداء اقبح، نعوذ بالله):
مانند:
 
... إِنَّ اللَّهَ فَقِیرٌ وَنَحْنُ أَغْنِیَآءُ ِ... (سوره آل عمران، آیه ۱۸۱)
ترجمه: ... همانا خداوند فقیر است و ما بی نیاز هستیم! ...

إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ (سوره مائده،آیه ۱۷)
ترجمه: ...همانا خداوند، همان مسیح ابن مریم است! ...

َ... لَآ أَعْبُدُ الَّذِی فَطَرَنِی ...(سوره یس، آیه ۲۲)
ترجمه: ... کسی را که مرا خلق کرده، نمی پرستم!...

📢فایل صوتی
وقف و ابتداء
استاد موسوی بلده
دریافت
حجم: 813 کیلوبایت

✳رموز وقف سجاوندی:

#وقف_سجاوندی

از آنجا که تسلط به زبان عربی و مهم تر از آن، تفسیر آیات قرآنی، برای تمام اقشار مسلمین، میسّر نیست، برخی از دانشمندان در صدد برآمدند با پیشنهاد علائمی در تشخیص محل های وقف، به قاریان کمک کنند.
مشهورترین علائم و رموز وقف به «شیخ عبدالله سجاوندی (۵۶۰ هـ ق)» از علمای علم نحو و قرائت و تفسیر تعلق دارد.
وی وقف را به ۶ نوع تقسیم و برای هر یک علامتی پیشنهاد نموده است.
«رموز» و اسامی وقف سجاوندی عبارتند از:
۱- مـ   (وقف لازم)
۲- ط   (وقف مطلق)
۳- ج   (وقف جایز)
۴- ز    (وقف مجوَّز)
۵- ص (وقف مرخّص)
۶- لا   (وقف ممنوع)

1- مـ (وقف لازم)

#وقف_لازم
وقفی است که اگر انجام نشود، خلل و فساد در معنا ایجاد می نماید.
گفته شد که در هر سه نوع وقف تامّ و کافی و حسن، مواردی از «وقف لازم» ملاحظه می شود؛ و لزوماً از هر نوع که باشد، «باید» بر آن وقف نماییم.

2- ط (وقف مطلق)

#وقف_مطلق
جایی است که وقف بر آن بسیار به جا است و ابتداء به مابعد نیز بسیار پسندیده است. اما وصل آن مشکلی را در حد وقف لازم ایجاد نمی کند.
وقف مطلق، تمامی موارد وقف تام را - به شرطی که از نوع لازم نباشد - در برمی گیرد.

3- ج (وقف جایز)

#وقف_جایز
وقفی است که هر دو حالت وقف و وصل آن جائز است (متساوی الطرفین).
تقریباً تمامی مثال های وقف کافی - غیر از موارد لازم - از مصادیق «وقف جایز» هستند.

4- ز (وقف مجوَّز)

#وقف_مجوز
وقفی است که بنابر «وجهی» تجویز شده است. اما وصل آن نیز مجاز و حتی بهتر است.

5- ص (وقف مُرَخَّص)

#وقف_مرخص
مرخص یعنی، «رخصت داده شده» و آن وقفی است که به علت طولانی بودن عبارت و کمبود نفس، به قاری «رخصت» و فرصت داده می شود که در این محل وقف نماید.

6- لا (وقف ممنوع)

#وقف_ممنوع
در جائی است که وقف بر آن مشکلی را در مفهوم آیه ایجاد نماید.
در واقع به قاری اعلام می گردد که در این جا وقف نکند! چرا که نمی تواند از مابعد آن ابتداء نماید و نهایتاً مجبور است برگشته و دو عبارت را به هم وصل نماید!

📢فایل صوتی
علائم وقف سجاوندی
استاد موسوی بلده

دریافت
حجم: 3.54 مگابایت

✳علائم وقف دیگر

علائم وقفی که منسوب به علمای متأخر (نزدیک تر به زمان ما) می باشند و امروزه کاربرد زیادی پیدا کرده اند.
مهم ترین این علائم عبارتند از:
1- قلی
(أَلْوَقْفُ أَوْلَی مِنَ ٱلْوَصْل) : وقف از وصل بهتر است.
این وقف مترادف با وقف کافی است همراه با اولویت وقف.

2- صلی
(أَلْوَصْلُ أَوْلَی مِنَ ٱلْوَقْف) : وصل از وقف بهتر است.
این وقف مترادف با وقف کافی است همراه با اولویت وصل.

3 - وقف معانقه
دو مجموعهٔ سه نقطه ای، علامت «وقف معانقه» است. همچنین بدان «وقف مراقبة» نیز گویند.
#حکم_وقف_معانقه
هرگاه قاری بر یکی از آنها قصد وقف داشته باشد، نباید بر دیگری وقف نماید.

📢فایل صوتی
سایر علائم وقف
استاد موسوی بلده

دریافت
حجم: 671 کیلوبایت